In de zorg draait alles om het leveren van goede en veilige hulp, met respect voor de patiënt en zijn of haar wensen. Toch zijn er situaties waarin zorgverleners dwang moeten toepassen. Denk aan mensen met een psychische aandoening, een verstandelijke beperking of dementie die zichzelf of anderen in gevaar brengen. Dwang in de zorg is een ingrijpende maatregel en mag alleen onder strikte voorwaarden.
In deze blog leggen we uit wat dwang precies inhoudt, wanneer het mag worden ingezet, hoe de wet dit regelt en hoe de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) toezicht houdt.
Wat is dwang in de zorg?
Dwang in de zorg betekent dat een patiënt tegen zijn of haar wil een behandeling, maatregel of beperking opgelegd krijgt. Het kan gaan om:
- Fysieke dwang: vastbinden of fixeren.
- Medicinale dwang: toedienen van medicijnen tegen de wil van de patiënt.
- Vrijheidsbeperkende maatregelen: bijvoorbeeld het afsluiten van een kamer of het beperken van bewegingsvrijheid.
- Gedwongen opname: bij ernstige psychiatrische problemen.
Omdat dwang de vrijheid en rechten van patiënten inperkt, wordt het gezien als laatste redmiddel.
Wanneer mag dwang in de zorg worden toegepast?
Volgens de wet mag dwang alleen in zeer uitzonderlijke situaties:
- Als er direct gevaar is voor de patiënt zelf of voor anderen.
- Als er geen alternatieven zijn die hetzelfde resultaat opleveren.
- Als het doel duidelijk en proportioneel is: de maatregel moet zo licht en kort mogelijk zijn.
- Als er toezicht en evaluatie is: elke toepassing moet vastgelegd en achteraf beoordeeld worden.
Wet- en regelgeving
Er zijn twee belangrijke wetten die dwang in de zorg reguleren:
- Wet zorg en dwang (Wzd)
Deze wet geldt voor mensen met dementie of een verstandelijke beperking. De nadruk ligt op “nee, tenzij”: geen dwang tenzij het écht niet anders kan. - Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz)
Deze wet geldt voor mensen met psychiatrische problematiek. Hierin staat hoe en wanneer dwangopnames of verplichte behandelingen mogen plaatsvinden.
Beide wetten leggen nadruk op de rechten van patiënten en het voorkomen van onnodige dwang.
Rol van de zorgverleners
Zorgverleners hebben een zware verantwoordelijkheid. Zij moeten:
- Eerst alternatieven onderzoeken.
- Dwang alleen inzetten als laatste optie.
- De maatregel direct stoppen zodra het gevaar voorbij is.
- Alles zorgvuldig vastleggen in het dossier.
- De patiënt en diens familie informeren.
Daarnaast is het belangrijk dat zorgverleners scholing krijgen in het omgaan met spanningsvolle situaties en het herkennen van alternatieven voor dwang.
Toezicht door de IGJ
De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) houdt toezicht op de toepassing van dwang in de zorg. Zij controleren of zorginstellingen de wet naleven en of er zorgvuldig wordt gehandeld.
De IGJ let onder meer op:
- Het beleid en de procedures van instellingen.
- Registratie en evaluatie van toegepaste dwangmaatregelen.
- Scholing en deskundigheid van personeel.
- Meldingen van incidenten of klachten.
Als instellingen structureel fouten maken, kan de IGJ maatregelen opleggen, zoals aanwijzingen, dwangsommen of in het uiterste geval sluiting van een afdeling.
Voorbeeld uit de praktijk
Een verpleeghuis in Gelderland paste regelmatig fixatie toe bij bewoners met dementie die onrustig waren. Na inspectiebezoek bleek dat er te weinig naar alternatieven werd gekeken, zoals begeleiding, sensorische hulpmiddelen of aanpassingen in de omgeving. Na ingrijpen van de IGJ veranderde het beleid: dwang werd alleen nog toegepast in uiterste noodsituaties. Het resultaat was meer bewegingsvrijheid en minder onrust bij bewoners.
Uitdagingen bij dwang in de zorg
- Balans tussen veiligheid en vrijheid: zorgverleners moeten steeds afwegen wat zwaarder weegt.
- Onderbezetting in de zorg: kan leiden tot snellere keuzes voor dwangmaatregelen.
- Complexe situaties: bij agressief of gevaarlijk gedrag is handelen onder druk vaak moeilijk.
- Communicatie met familie: niet iedereen begrijpt waarom dwang soms noodzakelijk is.
Alternatieven voor dwang
Gelukkig zijn er steeds meer methoden om dwang te voorkomen:
- Persoonlijke begeleiding en aandacht.
- Rustige en veilige omgevingen creëren.
- Gebruik van technologie, zoals domotica die alarm slaat zonder direct vrijheidsbeperkend te werken.
- Medicatie aanpassen of bespreken.
Het doel is altijd: dwang vermijden of beperken.
Conclusie
Dwang in de zorg is een zeer ingrijpende maatregel en mag alleen worden toegepast als het echt niet anders kan. Met duidelijke wetgeving, toezicht door de IGJ en voortdurende aandacht voor alternatieven wordt gewerkt aan een zorg waarin vrijheid en veiligheid in balans zijn.
Voor patiënten betekent dit meer bescherming van hun rechten. Voor zorgverleners betekent het een grote verantwoordelijkheid, maar ook de uitdaging om steeds weer te zoeken naar de minst ingrijpende oplossing.
